گزارشی از سومین همایش "کارنامه صدسال شعر زنان پارسی سرا"
سومین همایش "کارنامه صد سال زنان شعر زنان فارسی سرا" روز پنجشنبه 17 اسفند 1391 در محل انجمن شاعران ایران برگزار شد. این همایش در سه بخش و دو نوبت (صبح و بعد از ظهر) پذیرای شاعران ، پژوهشگران ، استادان و دانشجویان ادبیات بود.
بخش اوّل:
در بخش اول همایش که از ساعت 9 صبح آغاز شد طبق برنامه میزگرد بررسی آثار دکتر طاهره صفارزاده در دستور کار قرار گرفت. در این میزگرد که به ریاست خانم دکتر حکیمه دبیران برگزار شد، دکتر مهین پناهی، دکتر صغری سلمانی نژاد، دکتر مهدی طباطبایی، دکتر محبوبه مباشری و دکتر ایوب هاشمی به ارائه مقالاتی پیرامون شعر و شخصیت طاهره صفارزاده پرداختند.
دکتر حکیمه دبیران، در سخنان ابتدایی خود یکی از مهمترین مسائل زندگی شاعرانه صفارزاده را تحول او پس از انقلاب اسلامی دانست. وی همچنین با خواندن فراز هایی از شعرهای صفار زاده به مصادیق تحول همه جانبه ی این شاعر متعهد اشاره کرد.
دکتر مهین پناهی استاد دانشگاه الزهرا در ابتدای سخنانش ضمن تبریک به خانم دکتر راکعی و خانم دکتر صلاحی مقدم به خاطر برگزاری این همایش، به جایگاه زنان در ادبیات فارسی اشاره کرد و گفت هرگاه زنان مجال داشتند که در یک نظام تربیتی قرار بگیرند بزرگانی مثل پروین اعتصامی و طاهره صفارزاده را تحویل جامعه داده اند. دکتر پناهی با اشاره به محیطی که صفارزاده در آن رشد کرد گفت: طاهره صفارزاده در پنج سالگی پدر و مادرش را از دست داد و از همان کودکی با الفبای مبارزه آشنا شد. پناهی افزود: صفارزاده اولین شعرش با عنوان "بینوا و زمستان" را در سیزده سالگی سرود که بسیار نسبت به سن و سالش شعر خوبی بود و مسئولین مدرسه آن شعر را به دیوار مدرسه آویختند. او بعدها شعری به نام "کودک قرن" سرود و در آن انتقادات تندی را نسبت به خاندان دربار مطرح کرد.
دکتر پناهی در بخش دیگری از سخنانش شخصیت صفارزاده را دارای سه بعد علمی، اجتماعی و دینی دانست و گفت: معمولا وقتی در آثار شاعری ظلم ستیزی نمود بارز دارد، شعر او بسیار سیاه و تلخ می شود اما شعر صفار زاده در عین ظلم ستیز بودن شعری ست روشن و نورانی.
دکتر صغری سلمانی نژاد سخنران بعدی میزگرد بود که مقاله ای با عنوان "رنگ در آثار طاهره صفارزاده" را ارائه کرد.
سلمانی نژاد با اشاره به بسامد رنگ های مختلف در شعر صفارزاده گفت: پر کاربرد ترین رنگ در شعر طاهره صفارزاده رنگ قرمز است که روحیه انقلابی این شاعر را نشان می دهد. شاعر وقتی می خواهد جبهه ها را توصیف کند از رنگ سرخ استفاده می کند تا ایثار و شهادت را به تصویر بکشد. وی افزود: البته گاهی رنگ قرمز درمورد مفاهیمی مانند عشق نیز به کار می رود.
دکتر سلمانی نژاد در ادامه گفت: بعد از قرمز، رنگ سفید بالاترین بسامد را در شعر صفار زاده دارد که نشان دهنده صلح طلبی اوست و یکی بودن اجزای جهان را در شعر او بازگو می کند.
دکتر مهدی طباطبایی از دانشگاه شهید بهشتی سخنران بعدی مراسم بود که در مقاله ای به بررسی "شاعرانگی های شعر صفارزاده" پرداخت.
دکتر طباطبایی در مقاله خود ابتدا شعر صفارزاده را از نظر نسبت توجه شاعر به لفظ و اندیشه بررسی کرد و گفت: صفارزاده در مجموع یک شاعر اندیشه گراست که این گاهی سبب می شود که از لفظ غاقل شود. صفار زاده در بسیار ی از مواقع خیلی از زیبایی های شعری را فدای آنچه که می خواهد بگوید می کند و بسیاری این را نقطه ضعف آثار او می دانند.
طباطبایی افزود: اما در عین حال او در مواردی از توجه به لفظ نیز غافل نبوده است. استفاده دو یا چند گانه از کلمات از شگردهایی ست که صفارزاده به آن توجه داشته است.
طباطبایی درمورد وزن در شعر صفارزاده گفت: او در یکی دو مجموعه اول خود را ملزم به رعایت وزن می داند اما از مجموعه های بعد ترجیح می دهد که شعر آزاد بگوید.
دکتر طباطبایی در بخش دیگری از سخنانش اطناب را یکی از ویژگی های شعر صفارزاده دانست و گفت: ایجاز به معنای حذف بخش های غیر لازم یک متن است نه حذف تجربه های شاعر که بیان آنها ضروری ست. وی همچنین درباره طنز در آثار صفارزاده نیز سخن گفت و شعرهای او را دارای طنز شعری دانست اما تأکید کرد که آثار صفارزاده شعر طنز نیستند.
دکتر محبوبه مباشری از دانشگاه الزهرا سخنران بعدی میزگرد بود که در ابتدای سخنانش ضمن تشکر از دکتر فاطمه راکعی و دکتر سهیلا صلاحی مقدم به خاطر برگزاری این همایش گفت: معتقدم که صفارزاده در آینده بسیار بیشتر شناخته خواهد شد و اینگونه همایش ها می تواند به این امر کمک بسیاری کند.
دکتر مباشری طاهره صفارزاده را یک شاعر نو پرداز آئینی دانست و در تعریف شعر آئینی گفت: "شعر آئینی شعری ست که از آموزه های وحیانی سرچشمه می گیرد ولی این به آن معنا نیست که لزوما شعر آئینی باید در باره اهل بیت (س) باشد چون اهل بیت موضوع دین هستند نه موضع دین.
دکتر مباشری در ادامه درباره شعر صفارزاده گفت: او را از این نظر یک شاعر آئینی می دانیم که به بیان موضع دین می پردازد. وی افزود: صفارزاده در شعر آئینی یک شاعر جریان ساز است و باید به صورت تاریخی شعر او را بررسی کرد. بسیاری از شاعران انقلاب از طریق شعر او به سمت شعر آئینی کشیده شدند.
دکتر مباشری صفار زاده را دارای شخصیت ادبی مستقلی دانست که سبب شد در دوره رکود شعر آئینی این شاعر با استقلال خود به این گونه ادبی شخصیت ببخشد. وی همچنین صفارزاده را شاعری محتوا گرا دانست که گاهی جانب لفظ را فرو می گذارد و در مواردی شعرش از تخیل و عاطفه و موسیقی بی بهره است و گاهی زبان شعرش به نثر میل می کند.
اما آخرین سخنران میزگرد نوبت صبح، دکتر ایوب هاشمی بود که شعر صفارزاده را از دیدگاه انتظار و مهدویت مورد بررسی قرار داد.
دکتر هاشمی گفت: طاهره صفار زاده یک شاعر دیداری ست و آنچه که در جامعه و اطراف می بیند را بیان می کند.
وی افزود توجه طاهره صفار زاده به مهدویت از این منظر است که او همواره به وضع موجود معترض است و جامعه آرمانی را آرزو می کند.
پس از اتمام میزگرد "بررسی شعر و شخصیت طاهره صفارزاده" دکتر فاطمه راکعی دبیر سومین همایش "کارنامه صد سال شعر زنان فارسی سرا" و مدیرعامل انجمن شاعران ایران در سخنانی ضمن خیرمقدم به مهمانان شرکت کننده در همایش از استادانی که با همایش همکاری داشتند و مقالات ارزشمند خودشان را در اختیار انجمن شاعران ایران قرار دادند تشکر کرد. راکعی به مشکلات پیش روی انجمن برای برگزاری این همایش اشاره کرد و گفت: ما علاقمند بودیم که این همایش را نیز مانند دوره قبل بین المللی برگزار کنیم اما متأسفانه به دلیل عدم حمایت مسئولین موفق به این مهم نشدیم. راکعی افزود: اما خدا را شکر می کنیم که با وجود همه سختی ها سومین همایش نیز برگزار شد. وی درباره مقالات رسیده به دبیرخانه همایش گفت: برخی از این مقالات تکراری بود اما ما سعی کردیم آنها را نظام مند کنیم. راکعی در ادامه به همایش های اول و دوم اشاره کرد و گفت: همایش اول محوریت خاصی نداشت و فراخوان این همایش به صورت عمومی در محافل دانشگاهی مطرح شد. در این همایش مقالات ارزشمندی در مورد تمام شاعران زن از جمله پروین اعتصامی، سیمین بهبهانی، فروغ فرخزاد، طاهره صفارزاده و دیگر شاعران معاصر به دست ما رسید.همایش دوم با محوریت پروین اعتصامی برگزار شد و ده ها مقاله در مورد این شاعر بزرگ ارائه شد و اشعار او از زوایای مختلف مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
مدیرعامل انجمن شاعران ایران در بخش دیگری از سخنانش گفت سعی ما این است که در دوره های بعد همایش به بررسی آثار دیگر زنان پارسی سرا که نقش مهمی در ادبیات معاصر داشته اند نیز بپردازیم. راکعی با اشاره به فروغ فرخزاد و سیمین بهبهانی به عنوان گزینه های همایش های آینده، گفت: این طور نیست که اگر ما در بعضی از مسائل اعتقادی با شاعری اختلاف نظر داشته باشیم شاعری او را کتمان کنیم و او را از همایش کنار بگذاریم. وی همچنین تأکید کرد: البته اولویت ما با شاعرانی ست که نشانه های های دینی و ایمانی بیشتر در آثارشان وجود دارد و مظاهر ایمان و معنویت در آثار همه شاعران ایران زمین دیده می شود. در آثار برخی بیشتر و در آثار بعضی کمتر.
سخنرانی دکتر فاطمه راکعی پایان بخش نوبت صبح همایش بود و شرکت کنندگان پس از کمی استراحت ، اقامه نماز و صرف نهار به محل همایش آمدند تا بخش دوم همایش آغاز شود.
بخش دوم:
در این بخش ابتدا دکتر فرهاد کاکه رش که به دلیل تأخیر در پرواز هواپیما پرواز به بخش اول نرسیده بود به ارائه مقاله خود درباره طاهره صفارزاده پرداخت.
کاکه رش مهمترین ویژگی صفار زاده را قرآن دانی او دانست و اظهار داشت که او شاعری عمیقا باورمند و متعهد به معاد است.
همچنین دکتر کاکه رش صفارزاده را شاعری متأثر از شیوه های شاعران غربی دانست و گفت: او بسیاری از مفاهیم ادبیات عرفانی را با زبانی امروزین و البته پیچیده بازگو می کند.
وی درپایان صفارزاده را الگوی تمام عیار یک زن قهرمان دانست که بسیار بر جامعه خود مؤثر بود و در تفسیر و ترجمه قرآن او را از سرآمدان توصیف کرد. وی افزود: کنکاش در آثار صفارزاده مقالات و تأملات بسیار بیشتری را می طلبد.
دکتر مهبود فاضلی دیگر سخنران بخش دوم همایش بود که مقاله خود را با عنوان "جلوه های رمانتیسم در شعر صدیقه وسمقی" ارائه کرد.
فاضلی با بیان اینکه رمانتیسم محل تلاقی تضادهاست، گفت: محدوده رمانتیسم در ایران تنها ادبیات است اما در غرب رمانتیسم در امور مختلفی ورود پیدا می کند.
وی افزود: بعد از انقلاب شاخه جدیدی از رمانتیسم در ادبیات ایران به وجود آمد که صدیقه وسمقی نیز در آن شاخه دسته بندی می شود. وسمقی از شاعران انقلاب است و موضوع اکثر اشعارش را مقاومت و انقلاب تشکیل می دهد. برخی مولفه های مهم رمانتیسم در شعر وسمقی عشق و شور و مستی ست. در شعر "دردهای مذاب" شاعر آرزو می کند که عشق جای هجران را بگیرد. عشقی که وسمقی از آن می گوید از خود جدا شدن و با معشوق آمیختن است. شعر وسمقی سرشار از درد و رنج است. درد و رنجی که بیشتر از فضای یأس آلود جامعه ناشی می شود. او در انتقاد از این فضای سیاه و یأس آلود گاهی بسیار تند هم می شود اما در نهایت چاره کار را روی آوردن به خداوند می داند.
زهرا عظیمی راد سخنران بعدی این بخش بود که درباره اشعار "سیمین دخت وحیدی" از شاعران انقلاب سخن گفت. عظیمی راد توجه به مسئله شهدا و خانواده شهدا را یکی از مهمترین موضوعات شعر سیمین دخت وحیدی دانست و شعر او را در حوزه شعر مقاوت ارزیابی کرد و افزود: در شعر سیمین دخت وحیدی مفهوم مقاومت آمیزه ای از شور و آزادگی است.
وی همچنین تلفیق هنرمندانه ی مسائل مربوط به شهدا با حماسه عاشورا، استفاده از تعبیرات غیر جنگی در شعر های مربوط به جنگ و توجه ویژه به زنان مقاومت(مادران، خواهران و همسران شهدا) را از دیگر ویژگی های شعر وحیدی دانست.
در پایان بخش دوم
همایش، شفق غلامی مقاله خود با عنوان«بررسی شعر مهین زورقی با رویکرد نقد نو» را
قرائت کرد. وی ابتدا تعریفی از نقد نو ارائه کرد و گفت: نقد ادبی از ابتدا تاکنون
مسیر طولانی را پشت سر گذاشته است. رویکردهای نقد ابتدا از منظر بیرونی به شعر نگاه می کردند، ولی
از اوایل قرن بیستم رویکرد جدیدی در نقد شکل گرفت که خود اثر را بر عوامل بیرونی
ارجح می دانستند. نقد نو تنها از منظر عناصر و صنایع ادبی، یک متن را مورد ارزیابی
قرار می دهد. در این نقد وحدت منسجم و اندام واره متن ادبی مهم است.
وی سپس به معرفی مهین زورقی پرداخت و
افزود: زورقی شاعر روشندل معاصر بوده و از او دفترهای
شعر «یاس الفت»، «من
تو را کال نخواهم چید» و «آلاچیق مهر» بر جای مانده است. او در زمره شاعران
انقلابی است و بیشتر اشعار او حول موضوعات جنگ و شهادت طلبی است.
غلامی در ادامه به بررسی رویکرد نقد نو
در آثار زورقی اشاره کرد و اظهار داشت: نقد نو ملاکی برای سنجش و بررسی شعر است و
با استفاده از آن می توان ساختار متن و آرایه های موجود در شعر را بررسی کرد. در غزل های زورقی
وحدتی نظام مند دیده می شود. اشعار زورقی منسجم است و واژگان و دستور زبان مرتبط
با هم در آنها دیده می شود. وزن اشعار زورقی نیز نشان می دهد وزن های عروضی شعر او
عاری از عیوب بوده و بیشتر از وزن های پر کاربرد استفاده کرده است. مشکل قافیه نیز
در اشعار او دیده نمی شود، اما تکرار زیاد قافیه به غزل های او لطمه زده است.
رویکرد نقد نو در بررسی اشعار زورقی از وحدت نظام مند اشعار وی حکایت کرده و
توانمندی شاعر را در خلق تصاویر بدیع نشان می دهد.
بخش سوم:
سومین بخش همایش اختصاص داشت به نقد و بررسی هفت تن از شاعران زن جوان کشور که توسط هفت منتقد انجام گرفت.
اولین سخنران این بخش مهرنوش قربانعلی بود که در سخنانی به بررسی آثار شیوا ارسطویی پرداخت.
قربانعلی در بخشی از سخنانش به فراروی های ساختاری در کتاب "گم" شیوا ارسطویی اشاره کرد و گفت: براهنی معتقد بود شعر باید هنجارهای نحوی جدیدی را در خود ارائه کند که ما این گونه رفتار با زبان را در چرخش های زبانی شعرهای کتاب "گم" خانم ارسطویی می بینیم. قربانعلی افزود: کتاب بعدی ایشان با عنوان "بیا تمامش کنیم" بعد از حدود یک دهه منتشر شد که در آن شعرها نیز همان شیوه های کتاب اول دیده می شود.
پس از سخنان مهرنوش قربانعلی، شیوا ارسطویی دقایقی به شعرخوانی پرداخت. ارسطویی پیش از آغاز شعرخوانی گفت: خوشحالم که هرجا حرفی از شعرهای من می شود نامی هم از براهنی برده می شود. او استاد من در شعر و داستان بود و این روزها همه ما بسیار دلتنگ ایشان هستیم.
سخنران بعدی بخش سوم ساعد باقری بوذ که دقایقی درباره آثار رویا زرّین سخن گفت.
باقری در بخشی از سخنانش به زیاد شدن آثار غلط انداز در میان تولیدات ادبی اشاره کرد و گفت: در این زمانه که بسیاری از آثار ادبی بر اساس ساختن تولید می شوند و گویی از روی نظریات ادبی نوشته می شوند، وجود آثار آوانگاردی که اصالت هم داشته باشند غنیمت است.
باقری شعر رویا زرین را حقیقتا شعر پیش روی این روزگار دانست و به اشاره به اهمیت مبحث تصویر در نقد مدرن گفت: امروزه معنای تصویر از مفهوم قدیمی آن فاصله گرفته است. مثلا در مقایسه تصویر این بیت سبک هندی که می گوید: ای دل مرا رکوع نه از ضعف پیری است/ قد کرده ام دوتا که روم زیر بار مرگ ، با این تصویر نادرپور که می گوید: بر شیشه عنکبوت درشت شکستگی/ تاری تنیده بود، خواهیم دید که تصویر آن بیت سبک هندی را دقیقا نمی شود تصور کرد ولی تصویر نادر پور به خوبی جلوی چشم ظاهر می شود.
پس از صحبت های ساعد باقری دقایقی از برنامه به شعر خوانی رویا زرین اختصاص داشت.
سخنران بعدی همایش اقای سهراب رحیمی بود که دقایقی در باره شعر مهنوش قربانعلی سخن گفت.
سهراب رحیمی گفت:شعر مهرنوش قربانعلی را می توان انعکاسی از همه جریان های شعری دو دهه ی اخیر ایران دانست. شعر قربانعلی شعر زن نیست بلکه شعری ست زنانه. او در شعر هایش جهان بینی شخصی خودش را که یک زن است بیان می کند اما درگیر مسائل روزمره ی زندگی زنانه نمی شود.
پس از این سخنان مهرنوش قربانعلی دقایقی را به شعرخوانی پرداخت.
سخنران بعدی بخش سوم همایش، حمیدرضا شکارسری بود که درباره شعرهای مریم جعفری آذرمانی سخن گفت.
شکارسری در بخشی از سخنانش گفت: با وجود اینکه بسیاری گفته اند در شعر سنتی نمی توان حرف امروز را زد اما همچنان غزل امروز سروده می شود و خوانده می شود و از آن لذت هنری برده می شود. پس باید به آن دسته از شعر های سنتی که با نوزایی هایی خودشان را با مفاهیم جدید هماهنگ می کنند حق داد که ادامه حیات دهند.
شکارسری در ادامه گفت: غزلسرا چون ذائقه مخاطب ایرانی را می شناسد از عادتی که این مخاطب برای لذت بردن دارد به خوبی استفاده می کند تا حرفش را بزند. وی همچنین افزود: مریم جعفری همانقدر که در غزلش محافظه کار است، جسور و نوگرا هم هست. دایره واژگانی وسیع او و تسلطش بر عروض سبب شده که مخاطب وقتی مفاهیم جدید را در شکل سنتی می بیند احساس ناسازگاری نکند. احساسی که به مخاطبان شعر مشروطه همواره دست می دهد.
شکارسری در مجموع غزل مریم جعفری را غزلی دانست که با جزئی نگری و عینی گرایی و دایره واژگانی بالا هم فاصله اش را با شکل های سنتی غزل به خوبی حفظ می کند و هم وارد جریانات افراطی دو دهه اخیر نمی شود.
وی در بخش دیگری از سخنانش شعر جعفری را بیشتر تحریک کننده اندیشه ی مخاطب دانست تا عاطفه آن و این امر را به دلیل زبان فاخری دانست که در اغلب شعرهای مریم جعفری وجود دارد و با روند تغییرات زبانی شعر امروز نا همخوان است.
آقای افتخار دیگر سخنران همایش بود که مقاله خود را درباره آثار رزا جمالی ارائه کرد.
وی در ابتدا کلیاتی را درباره نقد کهن الگویی بیان کرد و در ادامه با برکشیدن المان های مختلف شعر رزا جمالی در مجموعه ی ساعت شنی به تطبیق هریک از آنها با کهن الگو ها پرداخت. افتخار همچنین گفت: در خوانش نخست مجموعه شعر ساعت شنی رزا جمالی اشارات مکرر به چرخه های حیات یافت می شود.
در این بخش از برنامه هنرمند نوجوان، یوسف چشامی به سنتور نوازی پرداخت که بسیار مورد توجه حاضرین قرار گرفت.
پس از اجرای موسیقی سخنرانی های بخش سوم پی گرفته شد. سخنران بعدی خانم امامی بود که در باره آثار فاطمه سالاروند سخن گفت.
امامی در بخشی از سخنانش درباره شعرهای سالاروند گفت: موضوع اصلی غزل های فاطمه سالاروند عشق و هجران است اما اُبژه ی عشق در شعر او تصویری نیست بلکه از عناصر سمعی و عناصر وهمی تشکیل شده است. امامی همچنین افزود: سالاروند آنچنان غیر تصویری از آن معشوق دور از دسترس حرف می زند که نمی توان به یقین گفت محبوب او ایا مردی در سفر است یا مفه.می در غیاب.
وی در ادامه به نمونه هایی از شعر سالاروند اشاره کرد که در آن شاعر به تمجید از صدای محبوب می پردازد و یا طلب صدای او را دارد.
پس از این سخنان فاطمه سالاروند دقایقی را به شعرخوانی پرداخت.
اما آخرین سخنران بخش سوم ساعد باقری بود که اینبار درباره شعر ساغر شفیعی مطالبی را بیان کرد.
باقری در بخشی از سخنانش به عنصر موسیقی در شعر ساغر شفیعی اشاره کرد که هم در موسیقی بیرونی و درونی نمود دارد و هم در موسیقی معنوی که به صورت ایهام تناسب هایی زیبا دیده می شوند که کاملا کارکردی نوین پیدا کرده اند.
باقری ساغر شفیعی را در شعرهایش "انسان شاعر خسته ی غمگین" توصیف کرد و با اشاره به نکته گویی های شفیعی در شعر گفت: یکی از ویژگی های شاعر ساغر شفیعی "غرقگی در کلمه" است که هرگاه طبیعی اتفاق افتاده شاعر موفق بوده و در مواردی که خود شاعر به سمت آن رفته کار به تصنع و تکلّف نزدیک شده. باقری حرکت سریع خیال به واقعیت را که سبب لذت بردن بیشتر مخاطب می شود از دیگر ویژگیهای شعر ساغر شفیعی دانست.
در ادامه ساغر شفیعی دقایقی را به شعر خوانی پرداخت.
پس از نقد و بررسی آثار این هفت شاعر تعدادی از شاعران شعرهایی را با محوریت موضوع زن و حضرت فاطمه(س) برای حاضران قرائت کردند که بسیار مورد توجه قرار گرفت.
فریبا صفری نژاد، حسین جنتی، محمدرضا طاهری، جواد زهتاب، امیر مرزبان، مقداد ایثاری، حامد احمدی، علی کریمان، پیمان صفردوست، حمیدرضا شکارسری، افشین علاء و... شاعرانی بودند که شعرخوانی آنها پایان بخش سومین همایش بود.
منبع: انجمن شاعران ایران- بیست و دوم اسفندماه